Wielki Czwartek

Święte Triduum

Ostatnie trzy dni Wielkiego Tygodnia nazywamy nieraz Świętym Triduum (Triduum Sacrum). Ma ono potrójne znaczenie: (a) najpierw jest to końcowy i szczytowy moment w całym okresie przed Wielkanocą. Kościół odznacza się niezwykłą umiejętnością stopniowego potęgowania nastroju. Od niedzieli siedemdziesiątnicy przeżywaliśmy stałe „crescendo„. Pierwszy stopień stanowiło przedpoście, po nim nastąpił Wielki Post, w którym zauważyliśmy stałe wznoszenie się akcji. Potem nastał okres Męki Pańskiej, którego dalszym stopniem jest Niedziela Palmowa jako wstęp do Wielkiego Tygodnia. Teraz zaś wchodzimy w okres najświętszy – w Triduum Sacrum. (b) Te trzy dni należą już do uroczystości wielkanocnej. Śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa Pana są ze sobą nierozerwalnie złączone; tworzą one wspólnie misterium wielkanocne. Toteż między Wielkim Tygodniem a tygodniem wielkanocnym nie ma silnie zaznaczonego rozgraniczenia; uroczystość wielkosobotnia jest już świętem Zmartwychwstania i chrztu św., słowem – świętem Wielkanocy. (c) Te trzy ostatnie dni stanowią jedną całość, prawdziwe triduum lub trylogię, czyli dramat w trzech częściach, mający za przedmiot tajemnicę odkupienia Chrystusowego. Powyżej podane znaczenie trzech ciemnych jutrzni można również zastosować do laudesów i nieszporów Świętego Triduum, z pewną jednak różnicą: jutrznie uwzględniają raczej „gorzką mękę” i skargi przedśmiertne Chrystusa, laudesy zaś i nieszpory mają przeważnie inną treść i wykazują inny nastrój duchowy; mają one za przedmiot „beata passio” (błogosławioną mękę), to znaczy rozważają zbawcze dzieło Chrystusa jako triumf, jako błogosławieństwo. Jutrznie powstały później, na przełomie VIII i IX wieku, tymczasem laudesy i nieszpory sięgają czasów najdawniejszych. Główną treść trzech jutrzni stanowi lęk przedśmiertny, śmierć na krzyżu i złożenie do grobu; przedmiotem zaś obrzędów Triduum Sacrum jest Eucharystia, triumf krzyża, chrzest i zmartwychwstanie. W ten sposób i gorzka męka, i chwała krzyża stają na zmiany przed oczyma naszej duszy.

Wielki Czwartek.   Nazwa dzisiejszego dnia w liturgii rzymskiej: „Czwartek Wieczerzy Pańskiej” wskazuje na główne wydarzenie tego dnia, tj. na ustanowienie Najświętszego Sakramentu.

Podczas gdy w jutrzni dzisiejszej głównym tematem rozważania jest przedśmiertny lęk Jezusa w Ogrodzie Oliwnym, to ośrodkiem wieczornych obrzędów liturgicznych jest Ostatnia Wieczerza. Przypomnijmy sobie pokrótce wydarzenia z nią związane. Przed południem wysyła Jezus dwóch ulubionych Apostołów: Piotra i Jana, z Betanii do Jerozolimy, by poczynili przygotowania do spożycia baranka wielkanocnego. W późnych godzinach popołudniowych Jezus opuszcza Betanię, żegna swą Matkę i przez Górę Oliwną udaje się do Wieczernika. Po zachodzie słońca zaczęła się wieczerza. Kolejność wydarzeń była następująca: (1) pożywanie Paschy (baranka wielkanocnego), (2) umywanie nóg, (3) wskazanie zdrajcy, (4) ustanowienie Eucharystii, (5) mowa pożegnalna i modlitwa arcykapłańska. W dawnych czasach odprawiano tego dnia trzy Msze święte: z rana pierwszą, podczas której pokutnicy otrzymywali przebaczenie; drugą przy poświęceniu olejów; trzecią zaś wieczorem, na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy Pańskiej.

W pierwszej Mszy św. odbywało się pojednanie pokutników z Kościołem, od którego w dniu dzisiejszym otrzymywali oni rozgrzeszenie; ta Msza już od dawna wyszła z użycia. Druga Msza, podczas której biskup święci oleje dla swojej diecezji, została przywrócona od r. 1956. Trzecia Msza, istotna dla Wielkiego Czwartku, odprawia się według najnowszych przepisów w godzinach wieczornych (między godziną 5 a 8 wieczorem, tj. między godz. 17 a 20); tylko w czasie tej Mszy wierni mogą przyjmować Komunię św.; chodzi mianowicie o to, aby nawet godziny obchodu liturgicznego możliwie najdokładniej odpowiadał tej porze, w której dokonały się najważniejsze tajemnice naszego zbawienia, i aby w tym również czasie wierni łączyli się sakramentalnie ze swoim Zbawicielem.

Na liturgię Wielkiego Czwartku składają się następujące części:
(1) Jutrznia, odprawiana w godzinach porannych (tylko w katedrach, gdzie rano odbywa się święcenie olejów, odprawienie jutrzni można uprzedzić w środę nad wieczorem);
(2) święcenie olejów w katedrach biskupich;
(3) uroczysta Msza Wieczerzy Pańskiej;
(4) obrzędy końcowe (procesja z Najświętszym Sakramentem do tzw. ciemnicy, obnażenie ołtarzy).

Święcenie olejów. Niewiele osób może widzieć te obrzędy, gdyż święcenie olejów odbywa się tylko w katedrach biskupich.
Na Wielkanoc należy odnowić materię sakramentalną wszystkich sakramentów. Ponieważ jednak oleje święte już w Wielką Sobotę są potrzebne do święcenia wody chrzcielnej, dlatego biskup dokonuje ich konsekracji w dniu dzisiejszym. Kościół rozróżnia trzy rodzaje olejów: olej chorych, olej katechumenów i krzyżmo święte. Pierwszy służy do udzielania sakramentu ostatniego namaszczenia oraz do święcenia dzwonów. Oleju katechumenów używa się do święcenia wody chrzcielnej,do chrztu św., święceń kapłańskich i konsekracji ołtarzy. Wśród olejów krzyżmo św. zajmuje pierwsze miejsce ; jest ona jakby nosicielem Ducha św.; używa się go przy chrzcie św., bierzmowaniu, konsekracji biskupów i kościołów, a także przy święceniu kielichów, paten i dzwonów.
Poświęcenie olejów odbywa się w szczególnie uroczysty sposób. Zgodnie ze starodawnym zwyczajem, bierze w nim udział 12 kapłanów, 7 diakonów oraz 7 subdiakonów, czyli jakby cały stan kapłański.

Uroczyste przeniesienie Najśw. Sakramentu.
Zaraz po zakończeniu Mszy świętej odbywa się uroczyste, w procesji, przeniesienie Najśw. Sakramentu do tzw. ciemnicy. Jest to zazwyczaj boczna kaplica, której ołtarz przybrano kwiatami; tam w tymczasowym tabernakulum pozostaje Najśw. Sakrament aż do Wielkiego Piątku, to znaczy do chwili przeniesienia na główny ołtarz celem udzielenia Komunii św. duchowieństwu i wiernym. W czasie tej procesji śpiewa się hymn eucharystyczny św. Tomasza „Pange lingua„, którego dwie ostatnie zwrotki są nam dobrze znane jako „Tantum ergo„:

Przed tak wielkim Sakramentem
Upadajmy wszyscy wraz;
Niech przed Nowym Testamentem
Starych praw ustąpi czas;
Co dla zmysłów niepojęte,
Niech dopełni wiara w nas.

Bogu Ojcu i Synowi
Hołd po wszystkie nieśmy dni;
Niech podaje wiek wiekowi
Hymn trymfu, dzięki, czci;
I równemu in Duchowi
Niechaj wieczna chwała brzmi.

Kościół pragnie gorąco, aby po uroczystej Mszy Wieczerzy Pańskiej wierni adorowali Najśw. Sakrament przynajmniej do północy, tj. do tej pory, w której liturgiczne wspomnienie Eucharystii ustępuje miejsca pamiątce i śmierci Pana Jezusa.

Obnażenie ołtarzy.
Po przeniesieniu Najśw. Sakramentu następuje obnażenie ołtarzy: zdejmuje się wszystkie obrusy, jak również relikwie. Za dawnych czasów czyniono to po każdej Mszy św. w przeświadczeniu, że ołtarz jest stołem, który się nakrywa na chwile przyjmowania świętego posiłku, podobnie jak to czynimy z życiu codziennym. Ten dawny obyczaj trwa nadal w Wielkim Tygodniu; mogliśmy zresztą zauważyć, że niejeden dawny zwyczaj kościelny zachował się w tym świętym okresie, a dopiero później zaczęto w nich dopatrywać się związku z męką Pańską. Ołtarz jest symbolem Chrystusa; obnażenie ołtarza przypomina zdjęcie szat z Chrystusa przed ukrzyżowaniem. Dlatego przy tym obrzędzie odmawia się psalm 21 z antyfoną: „Podzielili sobie szaty moje, a o suknię moją rzucili los„. Kościół, pozbawiony wszelkiej ozdoby, jest obrazem pustki i głębokiego smutku. Ofiara św. ustaje aż do chwili zmartwychwstania Pańskiego.

Powyższy tekst jest fragmentem pracy Pisa Parcha, zatytułowanej „Rok Liturgiczny” (Poznań 1956, tom 2, str. 204-211).