Bardzo trudny i burzliwy okres dla naszego kościoła przypada na wiek XVI, kiedy na naszym kontynencie rozprzestrzeniać się zaczęły heretyckie idee, wypisane na sztandarach rewolucji protestanckiej, która – nawet w czasach nam współczesnych – dla niepoznaki  nazywana jest reformacją. I jak to zwykle w czasach rewolucji i wojen bywa, gniew ludu był kierowany w stronę hierarchii kościelnej, którą chciano zepchnąć na margines życia społecznego np. poprzez zagarnięcie posiadanych przez nią majątków.

Liczne majętności, sieć szkół i szpitali, będących w posiadaniu bożogrobców, były nie lada gratką dla twórców „nowego anty-porządku światowego”. W ten nurt wpisywał się Hugo Kołłątaj, który w latach siedemdziesiątych XVIII wieku, proponował za środki, uzyskane z sekularyzacji majątku miechowitów, finansować działalność Akademii Krakowskiej oraz szkoły państwowe, niesprawiedliwie wskazując na „bezużyteczność” zakonu. Edykt króla Prus Fryderyka Wilhelma III z 30 października 1810 roku o kasacie klasztorów, uzasadniający swoją decyzję potrzebami państwa pruskiego i koniecznością zapłaty Napoleonowi kontrybucji oraz decyzja Papieża Piusa VII wyrażona w bulli z 30 czerwca 1818 roku, w sprawie zniesienia niektórych zakonów, która została następnie przez władze Królestwa Polskiego nadużyta w celu kasaty wszystkich klasztorów uposażonych w dobra, przypieczętowały kres istnienia na ziemiach polskich i na Śląsku, mającego ponad siedemset lat historii, zakonu bożogrobców.

W tych bardzo trudnych czasach znalazł się jednak człowiek, którego upór i determinacja w działaniu spowodowały, iż istniejący majątek w dalszym ciągu pozostawał do dyspozycji władz kościelnych. Powinniśmy pamiętać o proboszczu, który – przy wydatnym wsparciu innych  hierarchów – uratował m.in. nasz Kościół przed, zdawałoby się, nieuchronną konfiskatą.

Jedynie uporowi Proboszcza Parafii w Chorzowie – Ks. Józefa Bedera, przy wsparciu ze strony kurii wrocławskiej, należy zawdzięczać pozytywne dla kościoła rozstrzygnięcie z 23 lipca 1845 roku w formie edyktu króla Fryderyka Wilhelma IV, który zrzekł się wszelkich pretensji do majątku po miechowitach i polecił wykreślić z księgi hipotecznej zapisy na rzecz fiskusa państwowego oraz wpisać majątek na rzecz szpitala Św. Ducha oraz Parafii św. Marii Magdaleny w Chorzowie.

Jak się później okazało, spór dotyczył majątku o bardzo znacznej wartości, który z całą pewnością zostałby przez państwowych urzędników – w najbardziej optymistycznej wersji – spożytkowany w sposób o wiele mniej efektywny niż przez prawowitych właścicieli.

Kiedy 31 grudnia 1904 roku sprzedano fiskusowi górniczemu majątek Chorzów – Dąb (z wyjątkiem terenów pod kościołem chorzowskim, szpitalem w Bytomiu oraz 600 hektarów nadań kopalni „Waterloo” „Król”), jego wartość wyceniano na 3,7 miliona marek niemieckich.

Ciekawe, ilu z obecnych mieszkańców Bytomia zdaje sobie sprawę z tego, iż dwa bardzo charakterystyczne i funkcjonujące po dziś dzień obiekty użyteczności publicznej, powstały m.in. dzięki wykorzystaniu środków finansowych pochodzących ze sprzedaży ocalonego przed konfiskatą majątku kościelnego?

Trudno się dziwić, że tak duży majątek posłużył kurii wrocławskiej najpierw – w połowie XIX wieku (1859 – 1863) – do przeznaczenia jego części do wybudowania nowego, murowanego szpitala – Zakładu Ducha Świętego przy ulicy Krakowskiej (na potrzeby osób starszych i niedołężnych), zlokalizowanego vis á vis zniszczonych przez upływ czasu zabudowań starego drewnianego szpitala, które następnie rozebrano i osiemnastowiecznej, murowanej kaplicy, a następnie – na początku XX wieku – do wybudowania nowoczesnego i potężnego kompleksu szpitalnego nazwanego „Krüppelheim zum Heiligen Geist” przy obecnej Alei Legionów. Oba obiekty, choć pod innymi nazwami są nadal użytkowane i służą do leczenia chorych bądź do zapewnienia właściwej opieki schorowanym osobom w podeszłym wieku.

W drugiej połowie XIX w. rozpoczął się okres stabilizacji w działalności duszpasterskiej księży związanych z kaplicą Św. Ducha, która, w tym czasie, funkcjonowała w warunkach zmienionej struktury organizacyjnej.

Z uwagi na zwiększone zadania Proboszcza Parafii św. Marii Magdaleny, związane z budową nowych kościołów oraz duszpasterstwem mieszkańców – dynamicznie rozwijającego się – Chorzowa, jak również z powodu oddalenia od Bytomia, od 1864 roku datuje się początek nowej – w odniesieniu do kaplicy Św. Ducha – instytucji, a mianowicie: rektoratu, która przez kolejne ponad sto lat (z przerwami), zapewniała spokojną posługę kapłańską wśród chorych w Zakładzie oraz w kaplicy.

W latach 40. XX w. planowano wprowadzenie zmian, mających doprowadzić do wyodrębnienia nowej parafii, funkcjonującej w oparciu o kościół, który miał powstać w miejscu obecnej lokalizacji naszej świątyni.

W 1940 roku, Proboszcz bytomskiej fary, Alfred Hrabowski, planujący okrojenie parafii mariackiej i utworzenie w przyszłości nowej parafii, z nowym kościołem bądź dla ponad tysiąca dwustu wiernych, wybudowanym w oparciu o kaplicę bożogrobców, której zachowany ośmiobok miał być wykorzystany na nową absydę skierowaną na południe (projekt Teodora Ehla), bądź dla ponad tysiąca sześciuset wiernych, wybudowanym prostopadle do ulicy Krakowskiej, przylegającym bezpośrednio do kamienicy narożnej przy obecnej ulicy Krakowskiej i Korfantego – obok zachowanej kaplicy (projekt W. Mokrossa), nie doczekał się realizacji swych zamierzeń i zamówione dwa plany przebudowy trafiły do szuflady.

Wskutek zaniechania planów budowy nowego kościoła oraz utworzenia nowej parafii zdecydowano się na kolejną reformę kościelnej struktury administracyjnej na terenie Bytomia.

W grudniu 1941 roku, dzięki przychylności Proboszcza Parafii św. Jacka oraz zaakceptowaniu pomysłu przez Kardynała i Arcybiskupa Bertrama z kurii we Wrocławiu, utworzono Katolicką Kurację Duszpasterską Ducha Świętego w Bytomiu na Górnym Śląsku, tj. odrębną jednostkę duszpasterską, tworzącą całość z parafią mariacką, z wydzielonym ze wspólnego parafiom: mariackiej i św. Jacka, obszarem miasta, w bezpośredniej bliskości kaplicy bożogrobców i z kaplicą Św. Ducha jako jej kościołem.

Przesunięcie linii frontu od wschodu doprowadziło, w styczniu 1945 r., do zajęcia Bytomia przez Armię Czerwoną. Krasnoarmiejcy – posługując się metodami typowymi dla barbarzyńców – zainstalowali, zupełnie obcy dla mieszkającej tu ludności, system społeczno-polityczny, którego jednym z najważniejszych elementów był instytucjonalnie wprowadzony ateizm.

Doświadczenie bytomian były udziałem także wiernych ze Św. Ducha. Ich także dosięgły okropności wojny: zniszczone działaniami wojennymi domy i kościoły, zasłane trupami ulice i sowieccy żołdacy gwałcący kobiety i rabujący dobytek bytomian, czyhająca na każdym kroku kara śmierci za naruszenie coraz to wymyślanych zakazów i zamknięte kościoły, czasowy zakaz używania języka polskiego oraz całkowity zakaz używania języka niemieckiego w przestrzeni sakralnej, wywózka bytomskich górników do kopalń Związku Sowieckiego, wyrzucenie z domów i przymusowe opuszczenie swojej ziemi rodzinnej, a potem terror stalinowski i codzienna walka o przetrwanie.

Pomimo tych dramatycznych wydarzeń, w Kościele – dzięki staraniom ks. Huberta Sikory – codziennie były celebrowane Msze Święte, a wierni mieli możliwość przystępowania do Sakramentów Świętych. Niedługo po wojnie miała miejsce kolejna zmiana administracyjna, a osobą odpowiedzialną za funkcjonowanie kościoła został jeden z bardzo wielu przybyłych do Bytomia repatriantów ze Lwowa.

Od 1 stycznia 1947 rok, w kaplicy Św. Ducha, w miejsce kuracji, przywrócona zostaje instytucja rektoratu, choć na obsadę musi czekać ponad 4 lata, kiedy funkcję rektora – jak się okazało ostatniego – godzi się objąć, przybyły ze Lwowa, Ks. Jan Terlecki. Funkcję tą pełnił do dnia swojej śmierci, tj. do 22 marca 1983 roku.

Przyjęty przez „władzę ludową” socjalistyczny model rozwoju gospodarczego, którego jednym z kluczowych priorytetów był intensywny rozwój przemysłu ciężkiego – po zachodniej stronie „Żelaznej Kurtyny” od lat 60. systematycznie restrukturyzowanego – doprowadził nie tylko do zapóźnienia polskiej gospodarki, w stosunku do modernizujących się w bardzo szybkim tempie krajów Europy Zachodniej, ale także do dewastacji środowiska naturalnego i pogorszenia stanu infrastruktury komunalnej.

Zakładane z góry, negatywne skutki eksploatacji górniczej, bardzo szybko dały się we znaki m. in. kaplicy Św. Ducha. Jej wielokrotne remonty (w roku 1963, 1970 oraz 1987), pochłaniały poważne środki finansowe, ale nie rozwiązywały na długo problemu, który wracał jak bumerang. Pękające mury (wymuszające kotwienie), odpadające tynki (wymagające ich skucie i położenia nowych), spadające dachówki (stwarzające zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi oraz wymuszające: bądź przełożenie dachówek, bądź pokrycie dachu wieżyczki drogą blachą miedzianą) i rozsypujący się mur kościelny, to los nie tylko kaplicy Św. Ducha, ale i setek innych budynków w Bytomiu.

Sprawujący władzę w „Polsce Ludowej” ateiści – wzorem swoich heretyckich poprzedników – nie zawahali się przejąć części majątku kościelnego, i jednocześnie – być może w ramach osobliwie pojętej rekompensaty – uznać budynek naszego kościoła za obiekt zabytkowy.

W międzyczasie, w 1964 roku, władze komunistyczne podniosły rękę na majątek kościelny i zawłaszczyły teren kościelny po byłych zabudowaniach szpitala oraz ogrodzie, a w 1970 roku samowolnie rozebrały mur kościelny. Na otarcie łez, w grudniu tego samego roku, kaplicę wpisano do rejestru zabytków, choć – jak się okazało po latach – pominięto, z nieznanych powodów, niektóre elementy wyposażenia (np. organy).

I podobnie, jak to miało miejsce w przeszłości, tylko dzięki ogromnemu poświęceniu i nieustępliwości w działaniu kolejnych proboszczów, udało się zachować budynek naszego kościoła w takim stanie, że – pomimo kilkunastoletniej przerwy – w dalszym ciągu służy on społeczności katolickiej.

Postępującej degradacji kaplicy Św. Ducha, pomimo troski i heroicznych starań ze strony proboszczów parafii mariackiej, w szczególności: Ks. Wacława Schenka, nie udaje się powstrzymać i 27 stycznia 1991 roku, kaplica zostaje wyłączona z użytku. Dopiero, wymuszone transformacją roku 1989, zmiany polityczne i gospodarcze, które skutkowały m. in. ograniczeniem wydobycia węgla i zamknięciem sześciu z siedmiu kopalń na terenie Bytomia, jak również remont w latach 1992 – 1993 oraz kapitalny remont z lat 1998 – 2005 (ten ostatni prowadzony przez Ks. Piotra Kopca), odniosły – okupiony wysoką ceną – skutek. Świątynia otworzyła swoje podwoje i ponownie zaczęła pełnić funkcje sakralne.

[MK]